Vanavond, 10 oktober, en over net geen twee weken, op dinsdag 22 oktober, groeit het aantal HasselAIRen weer aan. Het gaat dan om inwoners die tijdens een workshop en via een kleine bijdrage een eigen fijnstofsensor bouwen. Daarmee willen Stad Hasselt en hogeschool UCLL hyperlokaal achterhalen hoe het in real time gesteld is met de luchtkwaliteit in en rond het centrum. Deze metingen vormen de basis voor twee onderzoeksprojecten.
Nog voor het einde van dit jaar hoopt schepen van Milieu Joost Venken dat 150 inwoners zo’n zelfbouwsensor aan hun gevel hebben hangen. Na drie eerdere workshops voor de grote schoolvakantie staat de teller al halfweg. Twee nieuwe workshops zijn intussen al aangekondigd, en om aan dat verhoopte aantal van 150 te geraken, zou er ook nog een derde moeten volgen.
“Deze metingen versterken de waarnemingen van de 37 volwaardige meetpunten”, antwoordde schepen Venken tijdens de voorbije gemeenteraad op een vraag van Karolien Stevens van PvdA. “Daarmee bedoel ik de zogenaamde snuffelpalen van het Astmapping-project, die allemaal actief zijn binnen de grote ring.”
‘Actief’ moet echter met een korrel zout worden genomen. De eerste snuffelpaal kwam er al midden februari en staat in het Stadspark aan de Kunstlaan. “Volgens de laatste informatie van UCLL zullen alle palen eind oktober operationeel zijn”, voegde Venken daar nog aan toe aan het einde van zijn opsomming van de talrijke initiatieven van de stad om de luchtkwaliteit te verbeteren. Bij het begin van het project stelde hij wel heel duidelijk dat “het Hasselt ‘metens’ is met het verbeteren van de luchtkwaliteit.”
Specifiek focust het Astmapping-onderzoek zich op mensen die sowieso gevoeliger zijn voor ongezonde lucht, namelijk kinderen, ouderen en astmapatiënten. Daarvoor werkt UCLl samen met het Jessa Ziekenhuis om op termijn te komen tot een astma-kaart van Hasselt. De data moeten ervoor zorgen dat astmapatiënten of mensen met gevoelige luchtwegen hun eventuele medicatie efficiënter gaan kunnen gebruiken en moeilijke gebieden kunnen vermijden.
Meetbasis
Alvorens het zover is, moet er eerst een meetbasis gecreëerd worden, en daarvoor gaan zowel de snuffelpalen als de individuele sensoren zorgen. Zo komen we bij het HasselAIR-project. De onderzoekers kijken vooral naar het gebied binnen de Hasseltse grote ring, zonder echter hetgeen daarbuiten ligt – dus bij flinke uitbreiding van het project, zelfs heel de provincie Limburg – links te laten liggen. In totaal zijn er 500 zelfbouwpakketten beschikbaar, waarvan een deel voorzien is voor een specifieke actie in de Hasseltse scholen.
“We wilden het gebied beheersbaar houden en hebben gekozen voor een kleiner gebied en dat uit te rusten met vaste meetpunten”, vertelt projectleider Ilse Vermeulen. “Hasselt ligt dicht bij onze hogeschool, dus dat is heel praktisch. Maar Limburg is nog altijd een blinde vlek op het vlak van luchtkwaliteit. Die metingen gebeuren door de Vlaamse Milieumaatschappij (VMM). Zij hebben wel een 112-tal vaste, operationele meetstations of referentiepunten op dit ogenblik. Maar daarvan liggen er slechts twee in Limburg.”
“We weten allemaal dat Limburg naast het Ruhrgebied ligt. En zelfs in onze provincie, denk maar aan Genk, heb je veel industriële zones, dus daar zit sowieso een hoop vervuiling. We hebben een jaar of twee geleden nog die industriële sneeuw gehad, dus dat geeft duidelijk aan dat er vuiligheid naar hier waait. En dat wordt niet gemonitord.”
Bovendien is de meetmethode die de VMM gebruikt, ook niet helemaal accuraat, zeker niet als het gaat over lokale situaties. “Op de data van de VMM worden wiskundige modellen losgelaten, interpellatiemodellen zoals dat heet. Dan geven ze aan dat de luchtkwaliteit hier zus of zo is. Maar dan weten ze nog altijd niet wat er lokaal gebeurt. Het zijn goede indicaties, maar met street canyoning effecten bijvoorbeeld – hoge bebouwing in stadskernen, waar lucht niet altijd weg kan -, kan je nog altijd niet zeggen wat de graad van vervuiling is op een bepaald ogenblik.”
Ook recente initiatieven zoals Curieuze Neuzen hebben volgens Ilse Vermeulen een negatieve kant die alles te maken heeft met de manier waarop gemeten wordt. “Die gaan stikstofdioxide monitoren, maar dat gebeurt met absorptiebuisjes. Gedurende vier weken worden die sensoren tegen een gevel gehangen en dan gaan ze daarmee naar een labo en kijken ze wat er tijdens die vier weken is gebeurd. Dat is echter een momentopname. Als in die periode bijvoorbeeld een verhuiswagen in de buurt gestaan heeft, of een vrachtwagen is komen lossen – iets wat daar anders weinig of nooit gebeurt -, dan kan je daarmee niet aantonen wat de oorzaak was van die vervuiling en en ook niet dat het daarom per definitie geen heel vervuilende plaats is.”
Dynamiek ontbreekt in dergelijke metingen met andere woorden. Precies die dynamische manier van meten ontstaat via het netwerk dat Ilse en haar team nu proberen op te bouwen. “De realtime sensoren die wij gebruiken in de snuffelpalen geven op elk moment van de dag metingen door, het hele jaar door. Je gaat zo seizoensveranderingen mee in kaart kunnen brengen, of een overlay maken met Google Maps of met verkeerstellingen, met windaanduidingen van het KMI… Al die factoren kunnen mee in rekening kunnen gebracht bij de interpretatie van de data. Dat geeft een heel dynamisch beeld en is veel interessanter om besluiten uit te trekken.”
Met alle bouwveranderingen die Hasselt momenteel ondergaat, van een ‘lage stad’ naar eentje met veel meer hoogbouw en verdichting, komt haar project in feite als geroepen om het aspect luchtkwaliteit met ruimtelijke ordening te verbinden. Anders uitgedrukt, om de mogelijke impact van toekomstige ontwikkelingen op voorhand in te schatten op basis van harde cijfers en metingen die gedaan werden over een langere periode.
“Als we nu al probleemzones detecteren op ogenblikken zoals het nu is, dan kunnen we op voorhand al met de stad samenzitten. Daarom zitten zij ook in dit project, om nu al een open communicatie te hebben over wat de situatie nu is en wat de stad eraan kan doen. Want hoe ingrijpend zijn veranderingen die gevraagd worden? Ze spreken over lage emissiezones of weet ik veel wat, maar is dat nodig of niet? En als we zo’n verandering doorvoeren, hoe effectief is die dan? Dat zijn allemaal zaken die een dynamisch systeem via real time metingen direct in kaart kan brengen. We creëren feiten, geen lucht.” (lacht)
“Kennisinstellingen en overheden moeten meer gaan samenwerken. Facts and figures zorgen er voor dat we politiek de juiste keuze kunnen maken. Dat we met UCLL, maar ook met het Jessa Ziekenhuis kennis kunnen opdoen, maakt van dit project een interessante piste voor toekomstige samenwerkingen.”
(Joost Venken, Schepen van milieu en klimaat in Hasselt)
Vaste snuffelpalen
Eens ze allemaal geïnstalleerd en operationeel zijn, vormen de 37 snuffelpalen dus de kern van het meetnetwerk. Maar hoe kozen de onderzoekers de meest geschikte locaties? “We zijn ons gaan informeren bij onder andere de diensten mobiliteit en leefmilieu, en hebben daarbij niet naar speciale gebieden gezocht”, antwoordt Ilse Vermeulen. “Dus we focussen niet op waar bijvoorbeeld alle scholen zitten en plaatsen daar dan overal een snuffelpaal. Neen, we wilden een breed beeld. Iets dat toeristisch interessant is, iets waarvan je weet dat er veel verkeer is of zo, dus een mengelmoes van plekken om een goede representatie te krijgen. Er zijn bijvoorbeeld ook een paar straten waar men veranderingen plant op relatief korte termijn, dus daar kunnen we meteen de basislijn meten en snel weten wat de impact van die veranderingen gaat zijn.”
“De HasselAIR-sensor aan de snuffelpalen meet exclusief fijn stof (PM2.5 en PM10). Een terechte keuze, want dat zijn voor de het grote publiek de bekendste boosdoeners van luchtverontreiniging”, vertelt ze verder over de ‘grote’ sensoren in het persbericht dat bij de HasselAir-sensoren hoort. In een andere perstekst lezen we echter dat die sensoren ook stikstofdioxide, ozon en zwaveldioxide meten. Samen zijn dat alleszins de vier parameters die volgens de Wereldgezondheidsorganisatie het meest schade aanrichten aan de luchtkwaliteit. De kleinere snuffelsensor uit het bouwpakket meet enkel fijn stof.
De eerste tien snuffelpalen moesten tegen het einde van maart al klaar zijn, de andere kondigde tijdens ons gesprek in het voorjaar aan “tegen einde april. Het is een hogeschoolproject”, lacht Ilse, “en dan moet je al eens rekening houden met een vertraging hier en daar.”
Wat gebeurt er tijdens zo’n workshop?
Tijdens de workshop gaat het dus om de kleinere thuis-snuffelaars die als een zelfbouwpakket aan individuele Hasselaren worden overhandigd. “Het doel is om het netwerk groter te maken. Je hebt zelf kunnen ervaren dat het in elkaar knutselen van die meettoestellen kinderspel is. De sensoren in de snuffelpalen vallen in principe ook nog altijd onder low cost sensoren, alhoewel dat toch nog een ander ‘lagekosten-prijskaartje’ is dan deze in de luchtpijpen van vandaag. (lacht) We willen zeker benadrukken dat de sensor die de mensen thuis ophangen, gewoon een goede indicatie geeft (van de luchtkwaliteit). Mensen mogen echter niet naar de getalletjes kijken en paniekreacties zaaien elke keer er een overschrijding is. Deze sensoren zijn misschien kwalitatief iets minder, maar het meetnetwerk wordt verfijnd. Door het grotere aantal meetpunten krijg je sowieso een beter totaalbeeld. En door al die data te combineren met ons astmapping-verhaal van de snuffelpalen, wordt dat hele verhaal nog groter en sterker.”
Geïnteresseerde deelnemers aan de workshops schrijven zich op voorhand in en betalen 15 euro bijdrage voor hun eigen sensor en begeleiding bij de montage.
“We willen echt geëngageerde mensen”, verklaart Ilse die bijdrage. “Als we die toestelletjes gewoon op straat zouden uitdelen, dan mis je ten eerste het sensibiliseringseffect om de problematiek nog eens op de kaart te zetten. Het verhaal hoort erbij – van het hele project, maar ook over de kwaliteit van de sensoren. Mensen moeten op de juiste manier met die informatie omgaan”, benadrukt ze nogmaals.
De Techniek en Wetenschapsacademie was bij de eerdere workshops ook betrokken. Met die laatste instructies focussen zij op scholen. “Die meters nemen de kinderen dan mee naar huis,” licht Ilse toe. “We krijgen op die manier een spillover effect, dus we blijven niet alleen binnen de grote ring. Zo gaan we stilaan Limburg bevloeien.”
Ilse hoopt dat haar project een oorzakelijk verband kan aantonen voor luchtverontreiniging of voor een verhoogd gebruik van redmedicatie (van astmapatiënten). “Dat is nu een hypothese, en het zou mooi zijn mochten we dat in ons verhaal kunnen bewijzen. Door extra meetpunten, zelfs al zijn ze van mindere kwaliteit, ga je wel in aantal een sterker signaal krijgen. Daarom willen we zoveel mogelijk burgers mobiliseren om hieraan mee te werken.”
“Studies hebben aangetoond dat luchtverontreiniging en astma samenhangen. Indien de kwaliteit van de lucht daalt, vergroot de kans op aantasting van de luchtwegen – meer nog bij kinderen dan bij volwassenen. In samenspel met andere risicofactoren, zullen er niet alleen meer mensen astma ontwikkelen, de levenskwaliteit van diegenen die het al hebben, zal ook meer aangetast worden.”
(Dokter Marc Raes, Jessa Ziekenhuis)
“Het onderzoek gaat ook over de gezondheid van mensen”, verduidelijkt Ilse. “Want waarom stapt nu iedereen mee in die klimaatmarsen? Omdat het iets doet met de mens. We hebben enkele specifieke doelgroepen die meer gevoelig zijn voor luchtverontreiniging – kinderen, ouderen en astmapatiënten bijvoorbeeld. Zij zijn natuurlijk makkelijker omdat zij al tools hebben om hun ziekte te bestrijden. Maar daar willen we iets mee doen. We hopen dat die gevoeligere doelgroepen data kunnen aanleveren.”
“Alhoewel astmapatiënten best niet of zo weinig mogelijk worden blootgesteld aan verontreinigde lucht, kunnen ze dankzij deze informatie over de luchtkwaliteit op bepaalde plaatsen preventief inspelen op risicovolle situaties door vooraf medicatie in te nemen of door deze locaties te vermijden, indien mogelijk,” verduidelijkt Dokter Marc Raes van het Jessa Ziekenhuis.
Zijn er dan zoveel astmapatiënten in Hasselt of in Limburg? “Ik denk niet dat het uitgesproken meer zijn”, meent Ilse. “Maar de voorbije winter verscheen nog in de pers dat er nog nooit zoveel astmapuffers werden verkocht als vorig jaar. Het segment aan astmapatiënten is sowieso bijna vijf percent in heel België. Dat zijn vijf op elke honderd mensen. En hoeveel inwoners heeft Hasselt? Reken maar uit. Dus er zijn redelijk veel astmapatiënten in België, en ik denk dat we daar extra informatie uit kunnen halen.” Astma komt met 501.600 astmalijders in België gemiddeld meer voor dan in de rest van Europa. Bij ons ligt dat gemiddelde op 4,4% tegenover 4 procent in Europa.
UCLL Research & Expertise rust in het kader van het Astmapping-project de puffers van astmapatiënten uit met GPS-technologie die automatisch de locatie en frequentie van inhalering vastlegt, telkens de patiënt binnen de grote ring van Hasselt zijn inhalator gebruikt. Deze gegevens worden nadien vergeleken met de kwaliteit van de lucht op de plek van inhalatie, zoals opgemeten door de snuffelpalen.
“Zo kunnen we effectief gaan vaststellen waar deze mensen in ademnood geraken en een soort van ‘astma-kaart’ van Hasselt maken. Vandaar de naam ‘astmapping’, een sterk staaltje ‘citizen science’ waarbij experts en burgers samenwerken.”
Pieter Willems, directeur UCLL R&E
“In de Verenigde Staten loopt al een vergelijkbare studie”, vertelt Ilse Vermeulen verder. “Die hebben een astma forecast app en passen met behulp van weerberichten meer mathematische modellen toe voor pollutie. Die onderzoekers zien echter wel dat astmapatiënten een veel beter self management hebben. Ze gebruiken hun medicatie veel beter net doordat ze die app hebben. En dat is finaal het doel van waar we naartoe willen. Wij hebben in ons onderzoek bovendien ook de eigen meetpunten om aan zo’n app te koppelen. Daardoor gaan we veel gerichtere adviezen kunnen ontwikkelen.”
Die meetpunten en snuffelpalen staan vast op één bepaalde locatie. Dat is goed om rond die specifieke plek te meten, maar mensen bewegen ook de hele dag doorheen de stad. Daarover heeft het team ook nagedacht. “Ik heb intussen een dertigtal wearables aangekocht”, vertelt Ilse. “Dat zijn ook fijnstofsensoren. Misschien gaan we ook nog werken aan NO2, dus aan de verkeersvervuiling. Het is alleszins de bedoeling dat we die draagbare sensoren aan mensen gaan meegeven. Als ze zich dan door de stad bewegen, dan kunnen we hun persoonlijke blootstelling gaan monitoren. En dan wordt het verhaal weer sterker.”
“We zijn in januari dit jaar met ons project van start gegaan, en die wearables waren eigenlijk pas gepland voor het tweede projectjaar”, geeft Ilse verder mee. “Maar we hebben ze intussen aangekocht omdat we voelen dat de materie warm is en dat mensen bereid zijn. Als we bovendien de meetperiode langer kunnen rekken, dan verwerven we nog meer data.” Voor deze wearables wil het onderzoeksteam mensen rekruteren die werken, wonen of school lopen binnen de grote ring. “Of misschien hangen we die wearables aan de karretjes van de groendienst. Dat ligt nog niet helemaal vast.”
Ilse is alleszins blij dat alles op vlak van de verbetering van luchtkwaliteit momenteel zo hard gaat. “Je voelt dat dit project op het juiste moment is gekomen. We hadden het project al intern gefinancierd nog voordat Curieuze Neuzen gelanceerd werd. Maar ons verhaal is anders. Het geeft alleszins wel het belang aan. En de klimaatmarsen zijn zo’n hot topic op dit ogenblik, dus ik vind het geweldig dat het zo hard gaat.”
“Ik weet niet of het nodig is dat elke Limburger zo’n sensor aan zijn woning heeft. Als je er één per straat hebt, afhankelijk van hoe lang de straat is uiteraard, of om de zoveel meter… Ik weet ook nog niet vanaf welke densiteit de metingen geen waarde meer gaan hebben. Maar zoveel mogelijk mensen lijkt me wel leuk, zonder dat het een circus wordt.” (ds)
(Met onderstaand filmpje promootte het project Luchtpijp de noodzaak voor fijnstofmeting. Luchtpijp is een initiatief van beweging.net Brussel-Halle-Vilvoorde en CM Sint-Michielsbond. Via een crowdfundingactie slaagden ze er in om 900 zelfbouwpakketten te verspreiden.)
